Zachęta – Narodowa Galeria Sztuki

organizatorzy: Zachęta – Narodowa Galeria Sztuki, Instytut Architektury
kuratorzy: Instytut Architektury (Dorota Jędruch, Marta Karpińska, Dorota Leśniak-Rychlak, Agata Wiśniewska, Michał Wiśniewski)
aranżacja: JEMS Architekci (współpraca: Agata Wiśniewska)
grafika: Joanna Sowula
makiety: Jakub i Katarzyna Suszek/Atelier La Scala

Jesteśmy dziś świadkami rosnącego zainteresowania czasami II Rzeczpospolitej – momentem formowania się etosu państwa i rekonstrukcji tożsamości jego mieszkańców. Poprzez m.in. skuteczne wykorzystanie potencjału sztuk wizualnych, epoka ta stworzyła swój – wciąż żywy – mit. Ówczesne strategie manipulacji pamięcią i umiejętne łączenie sprzeczności – dyskursu modernizacyjnego z romantyczną nostalgią za przyszłością i celebracją śmierci – dziś wymagają krytycznego spojrzenia i uważnej analizy. Być może wciąż padamy ich ofiarą.

Wystawa Monument. Architektura Adolfa Szyszko-Bohusza, związana z prezentacją w Pawilonie Polskim na Biennale Architektury w Wenecji, dotyka zagadnienia mitotwórczego potencjału architektury. Szyszko-Bohusz, dawny legionista związany z Józefem Piłsudskim, jako architekt władzy projektował monumenty: budowle, które miały stać się pomnikami epoki, wyrażać ducha odrodzonego państwa, ożywiać jego chwalebną historię, ale także świadczyć o dobrobycie i postępie poprzez efektowne zlecenia realizowane dla ówczesnych elit politycznych i finansowych.

Adolf Szyszko-Bohusz (1883–1948) pozostaje jednym z najważniejszych polskich architektów pierwszej połowy XX wieku, piastującym najbardziej prestiżowe stanowiska, zamówienia i realizacje II Rzeczpospolitej. Nadany mu przez współczesnych złośliwy przydomek Adolf „Wszystko” Bohusz wiele mówi o wszechstronności, umiejętności godzenia kilku ról i prominentnej pozycji tego wybitnego projektanta. Związany był z Krakowem, gdzie od 1916 roku kierował odbudową zamku na Wawelu (historyczne symulakrum wnętrz wawelskich do dziś tworzy sugestywną iluzję, że mamy do czynienia z autentycznym wystrojem królewskiej rezydencji) i gdzie pozostawił budynki-ikony: neoklasyczny Gmach Pocztowej Kasy Oszczędności, modernistyczny i wciąż (!) kontrowersyjny Gmach Towarzystwa Ubezpieczeniowego Feniks przy Rynku Głównym czy przywołujący na myśl estetykę Bauhausu Dom Plastyków. Jego projekty i realizacje dotyczą jednak całego obszaru ówczesnej Rzeczpospolitej (jako kierownik odbudowy Zamku Królewskiego i Łazienek działał też w Warszawie). Szyszko-Bohusz to architekt spektaklu – projektował m.in. oprawy oficjalnych państwowych uroczystości, a także mauzolea i monumentalne zespoły, w których zręcznie reżyserował przestrzeń reprezentacji (jak w przypadku wizji wawelskiego Panteonu).

Wystawa prezentuje różne sposoby budowania państwowego mitu: poprzez celebrację śmierci i kreację kultu Piłsudskiego (szczególne znaczenie ma tu projekt baldachimu nad kryptą mieszczącą pochówek Marszałka), poszukiwanie form stylowych i „znaków graficznych” będących próbą definicji tożsamości kulturowej i ambicji młodego państwa (również w postaci polityki kolonialnej wobec tzw. Kresów) oraz wykorzystanie jako „kostiumu stylowego” służącego nowej władzy modnego w latach trzydziestych XX wieku modernizmu. Przedstawione są oryginalne rysunki i faksymile projektów architekta, a także makiety niezrealizowanych lub przebudowanych budynków, w tym dwie (Panteonu na Wawelu i konkursowego projektu Świątyni Opatrzności Bożej) wykonane specjalnie na tę wystawę.

Ekspozycja może stanowić rozbudowany komentarz do pokazu „Figury niemożliwe” w Pawilonie Polskim w ramach 14. Międzynarodowej Wystawie Architektury w Wenecji (7 lipca – 23 listopada 2014), przygotowany przez zespół kuratorski Instytutu Architektury oraz w oprawie artystycznej Jakuba Woynarowskiego.

Pierwsza odsłona wystawy zatytułowanej „Reakcja na modernizm. Architektura Adolfa Szyszko-Bohusza” odbyła się w Muzeum Narodowym w Krakowie w dniach 23 października 2013 – 23 lutego 2014.

towarzysząca publikacja: Reakcja na modernizm. Architektura Adolfa Szyszko-Bohusza, katalog wystawy, Muzeum Narodowe w Krakowie, Instytut Architektury, Kraków 2013 (wersja językowa polsko-angielska).